भ्रष्टाचार र कुशासनको अन्त्य हो नेपालको जेन–जी विद्रोहले उठाएको मुद्दा। विचार अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता र पारदर्शिता हो। तर आन्दोलनको जनादेश अर्कैतर्फ मोडिँदै छ।

सभामा ती नेताले अर्को तुलना गरेका थिए, ‘कांग्रेस भनेको हाँस हो। कम्युनिस्ट भनेको कुखुरो। हाँसले हल्लाखल्ला नगरी चुपचाप ठूलो अण्डा पार्छ। कुखुरा धेरै होहल्ला गर्छ, तर सानो अण्डा पार्छ।’

‘माइला मैले बालेको प्रजातन्त्रको दियो तैँले प्रज्वलित गर्नेछस्।’ शहीद गंगालालले आफ्ना भाइ पुष्पलाललाई भनेको यही वाक्य नै माल्दाइको राजनीतिक यात्राको पहिलो पाइला थियो।

नेपालका सबै पार्टी वैचारिक, राजनीतिक तथा सांगठनिक तीव्र पुनर्गठनको पर्खाइमा छन्। तर पुस्तान्तरणको सामान्य मेलोमा पनि आग्लो हाल्ने नेतृत्वले पुनर्जलीय उपचारको आवश्यकता देखेकै छैन।

ढुंगामाटो, खोलानाला, पशुपन्छी, बोटबिरुवाले राष्ट्रको परिभाषा गर्नै सक्दैन। भूगोलले राष्ट्रियता जोगाउने पनि होइन। राष्ट्र भनेको जनता जनार्दन हुन्। जनसमुदायकै पहिचान र सभ्यता हो।

राजा कसरी आउने हुन्? राजाको फेरि किन आवश्यकता पर्‍यो? कुन साइतमा दरबार प्रवेश गर्ने हुन्? कसैलाई तान्त्रिक विश्वासबाहेक यान्त्रिक जानकारी छैन।

पदको गरिमा र नैतिकताको आधारमा पूर्वराष्ट्राध्यक्ष कथित पदीय राजनीतिक सक्रियताबाट टाढै रहनु उचित हुन्छ। पूर्वराष्ट्राध्यक्षको भूमिका अनुकूलन बनाउन ‘कुलिङ अफ पिरियड’को प्रस्ट व्याख्या गरिनुपर्छ।

अघिल्लो युवक र पछिल्लो युवतीमार्फत पस्किएको हरफ आनकातान फरक छ। युवतीले मायालाई आँखाको नानी र उज्यालो ल्याउने बिहानीसँग दाँजेकी छिन्।

नेपाललाई एक धार्मिक, एक जातीय र एक भाषिक राष्ट्र बनाउने राजनीतिक तथा प्रशासनिक अभ्यास भइसकेको हो। त्यसले पूर्णता पाएन। पूर्णता पाएको भए पुस २७ वा यस्तै कुनै दिन ‘राष्ट्रिय एकता दिवस’ हुने थियो।

राजा महेन्द्रले पल्लो किरात थातथलो भएका किरातीलाई हुकुम प्रमांगीमार्फत कानून फाँटको जिम्मेवारी दिए। उनी पछि न्यायाधीशमा पदोन्नती गरिए। यो कथा तिनै किराती न्यायाधीशसँग जोडिन्छ।

गीतको आरोह–अवरोहमा संगठित शब्द र तिनका अर्थले नेपालको विविधतालाई कतै सम्बोधन गर्दैन। यो गीतिकविता परम्परागत एक नश्लीय विचारको स्वादिलो भजन मात्र बन्न पुगेको छ।

नेपालमा संघीय संरचनाको माग भौगोलिक विविधताको कारण भएकै होइन। यसर्थ एकै आधारबाट नेपालको संघीय संरचना उपयुक्त नभएको हो।

यो भूगोलमा राष्ट्रिय पहिचानका दुई ठूला आन्दोलन छन्। पहिलो, स्वशासनयुक्त लिम्बुवानको राजनीतिक आन्दोलन। दोस्रो, सभ्यतासँग जोडिएको किरात पहिचानको आन्दोलन। अहिले दुवै आन्दोलन एकाकार भएका छन्।

दाजु लिलिमहाङले खाम्सोसोहाङलाई छोडी केही हजार सेना लिई सुनकोशीको तिरैतिर अरुणपूर्व हुँदै तावालुङ, सुसुवादेन, ताक्लृुङ पुगे। यहीँ राजधानी बनाए। लिम्बुवानको पहिलो ऐतहासिक राजधानी यही थियो।

आफ्नो घरबाट कृष्णकुमार राईले ‘पोलिटिकल साइन्स’ पुस्तक लगेको पत्तो लाग्नु र उनैले निर्वाचन पनि जित्नुको कारण कर्णबहादुरले बुझे। अनि त्यही पुस्तकको कारण चुनाव हारेको सगौरव घोषणा गरेछन्।

किरातहरू जातिवादी थिएनन्। उनीहरूमा जातीय अहंकार पनि थिएन। काठमाडौँ उपत्यकामा ३३ पुस्तासम्म शासन सञ्चालन गर्दा उनीहरूले नामको पछि जात वा थर लेखेनन्।