सुविधाको खोजीमा बसाइँसराइ, रित्तियो कुइनेखानी गाउँ

म्याग्दी– लहरै घरहरू मिलेर बसेको गाउँ। जहाँ आजसम्म नयाँ आधुनिक भौतिक पूर्वाधार बनेका छैनन्। परम्परागत तरिकाले ढुंगाले छाएका घर रहेको कुइनेखानी आफैँमा सुन्दर गाउँको रूपमा परिचित छ।

भौगोलिक रूपमा दुर्गम र सेवा सुविधाको अभावले हिमाली गाउँको रूपमा चिनिने म्याग्दीको रघुगंगा गाउँपालिका–८ मा अवस्थित यो कुइनेखानी गाउँ रित्तिदै गएको छ। केही वर्ष अघिसम्म ९५ घरधुरीको बसोबास रहेको कुइनेखानीमा अहिले ४५ घरधुरीमा मात्रै बसोबास गर्छन्।

बसाइँसराइको कारण गाउँ युवाविहीन अवस्थामा पुग्न थालेको छ। गाउँमा मोटरबाटो पुगे पनि अन्य सुविधा पुग्न नसक्दा हरेक वर्ष गाउँबाट बसाइँ सर्ने बढेको स्थानीय टोल सुधार समितिका अध्यक्ष तुल छन्त्यालले बताए। “विकास भनेको यही मोटरबाटो हो, यो पनि आएको जम्मा दुई वर्ष भयो, सडक आए पनि अरू विकास गाउँमा आउँदैन, यो लेकमा कसले हालिदिन्छ र बजेट, यसअघि त सदरमुकाम जान पनि दिनभर पैदल हिँड्नुपर्ने बाध्यता थियो,” उनले भने। 

गाउँमा कच्ची सडकको पहुँच पुगे पनि यो स्तरीय  छैन। गाउँबाट सदरमुकाम बेनी पुग्न एकतर्फी एक हजार २०० रुपैयाँ भाडा लाग्छ। गाउँको शिक्षा, स्वास्थ्य, खानेपानी, विद्युत्‌लगायतको सुविधा भरपर्दो र गुणस्तरीय छैन। भौगोलिक रूपमा विकटता रहेको र छरिएका गाउँ बस्तीको कारण रघुगंगा गाउँपालिकाको वडा नम्बर ८ कुइनेमंगलेलाई ‘म्याग्दीको कर्णाली’को उपमा दिने गरिन्छ। यस वडामा एक गाउँबाट अर्को गाउँमा जान दिनभरकै पैदल यात्रा गर्नुपर्छ। छरिएर रहेकै गाउँबस्तीका कारण यस वडाको अहिले पनि सम्पर्क कार्यालय सदरमुकाम बेनीबाटै सञ्चालन हुँदै आएको छ।

स्थानीय तह कार्यान्वयनमा आएसँगै गाउँमा भौतिक पूर्वाधारको क्षेत्रमा विकासका गतिविधि अघि बढे पनि बसाँइसराइ रोकिएको छैन। विकास गाउँ भित्रिँदै छ, तर कुइनेखानी गाउँ रित्तिने क्रम बढ्दै गएको छ। आधारभूत स्वास्थ्य सेवा लिनसमेत दिनभरको पैदलयात्रा गर्नुपर्ने बाध्यता स्थानीय तह कार्यान्वयनमा आएसँगै हटेको छ। गाउँपालिकाले सामुदायिक स्वास्थ्य एकाइ स्थापना गरेपछि सामान्य बिरामी हुँदा आधारभूत उपचार पाउने सुविधा गाउँमा भित्रिएको छ।

अहिले गाउँ छाड्ने अधिकांश बालबालिकाको शिक्षा र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवाका लागि शहर झर्नुपरेको बताउँछन्। मुख्यगरी गाउँमा शिक्षाको अवस्था कमजोर रहेको छ। वैदेशिक रोजगारमा गएकाले आफ्ना बालबच्चा र परिवारलाई सहरमा राख्न थालेसँगै गाउँमा विद्यालय खाली हुँदै गएको छ। कक्षा ८ सम्म पठनपाठन हुने कुइने आधारभूत विद्यालयमा विद्यार्थी संख्या नभएकै कारण अघिल्लो शैक्षिक सत्रदेखि तह घटाएर ५ कक्षासम्म मात्रै पठनपाठन गराउन थालिएको छ। स्तरीय शिक्षाका लागि बालबालिकालाई सहरी क्षेत्रमा लैजाने प्रचलन बढेसँगै गाउँको स्कुल खाली हुँदै गएको रघुगंगा–८ का वडासदस्य चबहादुर छन्त्यालले बताए।

विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा जनप्रतिनिधिको तर्फबाट सदस्यसमेत रहेका छन्त्यालले अंग्रेजी माध्ययमको शिक्षा लिने लहडले शहरमा पठनपाठन गराउने प्रवृत्ति बढेको बताए। भने, “आर्थिक अवस्था राम्रो भएकाले बोडिङमै पढाउन लौजान्छन्, गाउँको स्कुल भौतिक रूपमा पनि पुरानो र जीर्ण हुँदै गएको छ, स्कुल खाली हुने अवस्था आइसकेको छ।” यस विद्यालयमा १५ जना बालबालिका अध्ययनरत छन्। 

कक्षा ५ मा अध्ययन गर्ने विद्यार्थी संख्या शून्य छ। केन्द्रीय विद्युतीकरण नपुगेको यस गाउँमा स्थानीय लघु जलविद्युत्‌बाट विद्युत् सुविधा उपभोग गर्दै आएका स्थानीयले बाढी पहिरोको कारण निरन्तर झन्झट हैरानी बेहोर्नुपरेको छ। खानी खन्ने सिलसिलामा कुइनेखानीमा छन्त्याल समुदायको बसोबास रहन गएको थियो। कुइनेखानीमा तत्कालीन समयमा तामाको प्रशोधन र बिक्रीका लागि आएका विश्वकर्मा र थकाली जातिको समेत केही घरधुरीको बसोबास छ। 

खानी खन्ने काम बन्द भएपछि यहाँका स्थानीयको पेसा पनि परिवर्तन भयो। त्यसले गाउँको बसोबास घट्दै गएको स्थानीय नरमान छन्त्यालले बताए। “खानी बन्द भएपछिको पुस्ता भारतीय सैनिकमा भर्ती हुने लहर चल्यो, उनीहरूको आर्थिक स्थितिमा सुधार भएपछि अधिकांश लाहुरेले गाउँबाट बेनी, पोखरा, बुटवल, दाङ, भैरहवालगायतका ठाउँमा बसाइ सारेका छन्, गाउँबाट शहरमा सर्नेक्रम अझै छ,” उनले भने‍। गाउँमा अहिले बुढापाका र महिला र विदेश जाने प्रयासमा रहेका केही युवा मात्रै छन्। 

स्वदेशमा रोजगारको अवसर नभएपछि युवायुवती विदेश पलायन हुने र आर्थिकरूपमा बलियो बन्न थालेपछि सहर झर्ने क्रमले गाउँमा वृद्धवृद्धा मात्रै रहने अवस्था आएको स्थानीय ७७ वर्षीय टीकाबहादुर विश्वकर्माले बताए। “युवा लाहुर लागे, हाम्रो पुस्तापछि गाउँमा को रहलान् र?,” उनले भने। गाउँको खेतीयोग्य जमिन बाँझो रहन थालेको छ। आलु, कोदो, मकै, जौ, गहुँलगायत खाद्यबाली घट्दो क्रममा छ। 

केही वर्षपछि यहाँका जनताले वनजंगल र झाडी भरिएको जग्गाको तिरो तिरेर मात्रै बस्नुपर्ने अवस्था आउने विक बताउँछन्। कुइनेखानीबाट पुतलीडाँडा सिंकोस बगर हुँदै धौलागिरि आधार शिविर र झिरबारी, भालीचुली, च्यमलीबुकी, रुवाचौर हुँदै आइसफलतर्फको धौलागिरि आधार शिविर पुग्न सकिन्छ। 

रैथाने परम्परागत जनजीवन र संस्कृतिसँगै यहाँ रहेका पर्यटन सम्भावनाको उजागर गर्न सकेमा कुइनेखानीलाई पर्यटन विकासका माध्यमबाट विकसित, समृद्ध र आत्मनिर्भर बनाउन सकिने स्थानीयवासीको भनाइ छ।