पहिले गाउँमा मात्रै गुन्जिने देउडा शहरमा पनि लोकप्रिय

कर्णाली– कर्णाली तथा सुदूरपश्चिमको लोकप्रिय खेलका रूपमा देउडा मानिन्छ। यसलाई डेउडा पनि भन्ने गरिन्छ। सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक मात्र होइन यहाँका नागरिकहरूको समग्र सवाललाई सरस, सरल र मर्मसहितको भाव व्यक्त गर्छ। विगतमा ग्रामीण भेगमा मात्र गुन्जिने देउडा अहिले व्यस्त शहरमा पनि त्यत्तिकै देख्न पाइन्छ।

यसको लोकप्रियता पछिल्लो समयमा बढ्दै गएको छ। विगतमा माथिल्लो कर्णालीमा विशेषगरी चाडपर्व, मेलामालिका, विवाह, व्रतबन्ध, जन्मदिन र शुभसाइत खेलिने देउडाको विस्तार शहरसम्म हुँदै जाँदा देउडा खेल लगाउन अहिले औँसी वा पूर्णिमा कुनै तिथि, मिति र अवसर कुर्न पर्दैन। प्रदेश राजधानी सुर्खेत वीरेन्द्रनगरमा हरेक महिनाको १ र १५ गते देउडा सञ्चालन हुने गर्छ।

देउडा कार्यक्रम सञ्चालनमा संस्कृति संरक्षण र पुस्तान्तरण भइरहेकाले स्थानीय, प्रदेश तथा संघ सरकार सबैले गर्व गर्नुपर्ने जुम्ला निवासी देउडाकर्मी जीतबहादुर सिंहले बताए। कुनै पनि कार्यक्रम तय गर्दा स्रोतसाधन र जनशक्रिको आवश्यक पर्छ तर यसका लागि बजेट तर्जुमा अर्थात् जोहो र जनशक्ति प्रबन्ध गर्नुपर्दैन। शून्य बजेटमा हरेक महिनाको दुई दिन अनिवार्य देउडा गुन्जिन्छ कर्णालीमा।

वीरेन्द्रनगरमा हरेक महिनाको १ र १५ गते घण्टाघर नजिकको खुला मैदानमा देउडा पारखी, जानकार, शुभेच्छुक र जिज्ञासुहरू जम्मा हुन्छन्। यहाँ कोही आयोजक भएर प्रस्तुत हुँदैन। एकपछि अर्को जोडिएर गोलो घेरा बनाउँछन्। यसमा दुई समूह भने अनिवार्य हुनुपर्छ। यो पुरुषपुरुष र महिलामहिला वा महिला पुरुष दुवैले समूह बनाए खेल्छन्। खेलमा दुवै समूहमा एक जना गीत भट्याउने हुन्छ जसले आफ्नो समूहको दरिलो नेतृत्व गरिरहेको हुन्छ। यसमा तर्क गर्ने र शीघ्राती सवाल जवाफ गर्नसक्नेले नेतृत्व गर्छ।

खेलमा सधैँ एउटैले नेतृत्व गर्ने भन्ने हुँदैन। इच्छुक जोसुकैले आफ्नो सो समयमा प्रभाव राख्न सक्छ। खुट्टा अगाडि पछाडि एकबद्ध गर्दै विभिन्न भाकामा गीत मिलाएर खेलिने देउडा खेल्नेभन्दा हेर्नेले बढी मज्जा र मनोरञ्जन लिन्छन्। गीतमा मायापिरती, सुखदुःख, राजनीति, सामाजिक, सांस्कृतिक अवस्था, विद्यमान वा परिवर्तित परिवेशबारे व्यक्त गरिन्छ। 

सोमबार परेको १५ गतेलाई कर्णालीको खस भाषामा ‘पुसा पुन्वा’ पनि भन्ने गरिन्छ। कर्णालीवासीले सोमबारलाई लामो रातका रूपमा लिँदै मीठामीठा परिकार खाएर यसलाई अवसर मानी गाउँ खाने कथा हाल्ने वा देउडा खेलेर रमाइलो गरी मनाएका छन्। पुस १५ को महत्त्व र यसपछि बदलिने समय, रैथानेबाली, यसको संरक्षण, प्रवर्द्धन र बजारीकरणका बारेमा पनि देउडा गीत गाउने गरिन्छ। 

रूपमा जस्तो देखिए पनि सारमा देउडाले यहाँका नागरिकको जीवन बोल्ने गरेको देउडाकर्मी सिंहको भनाइ छ। “देउडाले समाज बोल्छ। यसमा सृष्टि, प्रकृति, विश्व जगत्देखि मायाप्रेम, हाँसो, रोदन, आवेग, रोष, व्यङ्ग्य, आलोचना, टिप्पणी, गुनासो, सुझावलगायत सबै कुराको समावेश छ,” उनले भने “जसले खेल्नेलाई जोश जगाइरहेको हुन्छ भने हेर्नेलाई उत्साह र उमंग दिन्छ।”

त्यस्तै, कालीकोट निवासी देउडा गायिका कमला धामीले देउडा सामाजिक र सांस्कृतिक पहिचान भएको बताए। “देउडा भन्नेबित्तिकै कर्णाली या सुदूरपश्चिम भनेर चिनिन्छ। यो हाम्रो झल्किने पहिचान हो,” उनले भने, “मनोरञ्जन र सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक समस्यालाई सरल ढंगबाट सरोकारवाला निकायलाई सुनाउने र सम्बोधन गर्न लगाउने माध्यम एवं शैली हो।”

विभिन्न परम्परागत प्रथा, संस्कृति र संस्कार संरक्षणका लागि राज्यले करोडौँको खर्च गरिरहँदा देउडा संस्कृतिको संरक्षण एवं जगेर्नाका लागि भनेर ठूलो लगानी गरेको पाइँदैन। यसको निरन्तरता दिँदै पुस्तान्तरण गर्ने, कला संस्कृति संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्यले यहाँका स्थानीयले आधुनिकतासँगै देउडाको मौलिकतालाई विस्तार गर्दै लगेका छन्।

कर्णालीका संस्कृतिसम्बन्धी जानकार रमानन्द आचार्यले देउडा संस्कृति सिञ्जा सभ्यताको परिचय भएको बताए। उनका अनुसार देउडाले सिञ्जा सभ्यता एवं कर्णालीको समुल कथा र मर्म बोल्दै आएकाले यसको जीवन्तता रहिआएको छ। कर्णाली प्रदेश सरकारले देउडा खेल र संस्कृतिको महत्त्व हृदयमगम गरी यसको संरक्षण एवं संवर्द्धन गर्ने उद्देश्यले हरेक वर्षको साउन १ गते ‘साउने सङ्क्रान्ति अर्थात् देउडा पर्व’का रूपमा सार्वजनिक बिदा दिँदै आएको छ।