लामो समय अन्तरिक्षमा बसेर फर्किनेहरूमा देखिन्छन् यस्ता स्वास्थ्य समस्या

काठमाडौँ– अन्तरिक्ष यात्री सुनिता विलियम्स र बुच विल्मोर नौ महिनापछि सफलतापूर्वक पृथ्वीमा फर्किएका छन्। उनीहरू सन् २०२४ जुन ५ मा अमेरिकी एयरोस्पेस कम्पनी बोइङको स्टारलाइनर अन्तरिक्ष यानबाट अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसन (आईएसएस) को लागि प्रस्थान गरेका थिए।

त्यहाँ नौ महिनाको अनपेक्षित बसाइपछि यो टोली नेपाली समयानुसार बुधबार बिहान पृथ्वीमा फर्किएको हो। विल्मोर र विलियम्सलाई लिएर अमेरिकी अन्तरिक्ष यात्री निक हेग र रुसी अन्तरिक्ष यात्री अलेक्जेन्डर गोर्बुनोभ स्पेसएक्स अन्तरिक्षयानमार्फत अमेरिकाको फ्लोरिडा तटमा अवतरण गरे।

६२ वर्षीय विल्मोर र ५९ वर्षीय विलियम्स दुवै जना अवकाशप्राप्त नौसेना क्याप्टेन हुन् र उनीहरूसँग प्रशस्त अन्तरिक्ष अनुभव पनि छ। तर आठ दिनको मिसनमा गए पनि प्राविधिक समस्याका कारण मिसन २८६ दिनसम्म लम्बिँदा उनीहरूले अनपेक्षित जोखिमहरू पनि बेहोर्नुपर्‍यो।

अन्तरिक्षबाट सुरक्षित रूपमा पृथ्वीमा फर्किए पनि उनीहरू अझै सामान्य जीवन बिताउन सक्षम भने हुँदैनन्। त्यसैले दुवै जनालाई अन्तरिक्ष क्याप्सुलबाट सिधै स्ट्रेचरमा ल्याएर चिकित्सकको निगरानीमा पठाइएको छ। मिसनपछि नासाको ४५ दिने 'रिकभरी' कार्यक्रममा अन्तरिक्ष यात्रीहरूले आफ्नो शरीरलाई पुनः तालिम दिनुपर्छ। लामो समय अन्तरिक्षमा बस्ने सबैले चिकित्सकको विशेष निगरानीमा बस्नुपर्ने हुन्छ।

स्वास्थ्य समस्या
विज्ञहरूका अनुसार लामो समयसम्म अन्तरिक्षमा बस्दा स्वास्थ्यमा प्रत्यक्ष असर पर्छ। महिनाैँसम्म अन्तरिक्षमा बस्दा मानव शरीर मात्रै नभएर मनोविज्ञानमा पनि परिवर्तन आउँछ।

अन्तरिक्षमा गुरुत्वाकर्षणले काम नगर्ने भएकाले अन्तरिक्ष यात्रीहरू भारहीन हुन्छन्, जसलाई सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षण पनि भनिन्छ। सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणमा मांसपेशीहरू कमजोर हुन थाल्छन्, शरीरको सन्तुलन बिग्रन्छ र शरीरमा तरल पदार्थहरू परिवर्तन हुन थाल्छन्। सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणमा अन्तरिक्ष यात्रीहरू अन्तरिक्ष यानभित्र वा बाहिर तैरिन थाल्छन्। अर्थात् तिनीहरू हावामा झुण्डिएको देखिन्छन्। यस अवधिमा मांसपेशीहरू प्रयोगमा नआउने हुनाले कमजोर हुन थाल्छन्। यस्तो अवस्थामा कुनै पनि व्यायाम उपकरण प्रयोग गर्न सकिन्न।

नासाका अनुसार हड्डीहरू पनि कमजोर हुन थाल्छन्। पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणबिना हड्डीहरूले प्रत्येक महिना औसत १ देखि १.५ प्रतिशत खनिज घनत्व गुमाउँछन्। यसबाहेक उचित आहार र व्यायामबिना अन्तरिक्ष यात्रीहरूको मांसपेशी पृथ्वीको तुलनामा पातलो हुन्छ। सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणमा रगत र 'सेरेब्रोस्पाइनल फ्लुइड' तलबाट माथि सर्न थाल्छ। यस्तो अवस्थामा आँखा र मस्तिष्कको आकारमा परिवर्तन हुने प्रबल सम्भावना हुन्छ।

तरल पदार्थको परिवर्तनले पनि 'इन्ट्राक्रैनियल प्रेसर' बढाउने हुँदा आँखाको नानीको आकार परिवर्तन हुने र ‘एसएएनएस सिन्ड्रोम’ निम्त्याउन सक्छ। यसले आँखाको ज्योतिमा थोरै क्षति पुर्‍याउन सक्छ। हड्डीबाट डिहाइड्रेसन वा क्याल्सियम निस्कासनका कारण पनि मिर्गौलामा पत्थरी हुने जोखिम हुन्छ।

लामो समयसम्म सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणमा रहेपछि पृथ्वीको गुरुत्वाकर्षणमा समायोजन हुन धेरै गाह्रो हुन्छ। यसका लागि सीधा हिँड्ने, सीधा उभिने र शरीर सन्तुलन कायम राख्ने चुनौती हरेक दिन सामना गर्नुपर्छ।

यसबाहेक, अन्तरिक्षमा हुने विकिरण पृथ्वीमा हुने विकिरणभन्दा फरक छ। नासाले पृथ्वीलाई चुम्बकीय क्षेत्रले घेरेको बताएको छ, जसलाई चुम्बकीय क्षेत्र भनिन्छ। जसले मानिसहरूलाई हानिकारक अन्तरिक्ष विकिरणबाट बचाउँछ। तर जब कुनै व्यक्ति धेरै उच्च उचाइमा हुन्छ विकिरणको जोखिम बढ्छ। लामो समयसम्म यो स्थितिमा बस्दा अन्तरिक्ष यात्रीलाई विकिरणबाट पीडित हुने जोखिम बढ्छ। यस्तो अवस्थामा क्यान्सरको जोखिम बढ्छ र केन्द्रीय स्नायु प्रणाली प्रभावित हुने सम्भावना बढ्छ।

२०१७ को नासाको रिपोर्ट अनुसार, अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष स्टेसनमा रहेका अन्तरिक्ष यात्रीहरूले आफ्नो छ महिनाको बसाइको क्रममा औसतमा ८० देखि १६० मिलिसिभर्ट विकिरणको सम्पर्कमा आउँछन्। तर, विकिरण फरक प्रकारको हुन्छ। एक मिलिसिभर्ट अन्तरिक्ष विकिरण तीनवटा छातीको एक्सरे बराबर हुन्छ। यसको तुलनामा, पृथ्वीमा एक औसत व्यक्ति प्रति वर्ष केवल दुई मिलिसिभर्ट विकिरणको सम्पर्कमा आउँछ।

त्यसैले अन्तर्राष्ट्रिय अन्तरिक्ष केन्द्रको लागि चालक दल धेरै सावधानीपूर्वक छनोट गरिने नासाले जनाएको छ।

–एजेन्सीहरूको सहयोगमा