नेवार समुदायले यमरी पुन्ही मनाउँदै, के छ किंवदन्ती?

भक्तपुर– नेवार समुदायले ठूलो चाडको रूपमा ‘यमरी पुन्ही’ मनाइरहेका छन्। बिहानैदेखि नेवार समुदायको घरघरमा यमरी अर्थात् चामलको पिठोबाट बनेको परिकार पाकेको छ। 

त्यःछिं त्यः, बकछिं त्यः
लातापाता कुलिचां जुसें त्यः 
योमरी च्वामु, उकिइ दुने हामु
बिउम्हः ल्यासे, मबिउम्ह बुरिकुति

यसै सन्दर्भमा गाइने गीत हो यो। यमरी पूर्णिमाको दिन साँझ घरघरमा युवायुवतीले यही गीत गाउँदै यमरी तथा धान, चामल, दामलगायत माग्ने गर्छन्। तिहारमा देउसी/भैलो खेले जस्तै गरी त्यःछिं त्यः बकछिं त्यः खेलेर यमरी माग्दै रमाइलो गर्ने मल्लकालीन प्रचलन लोप हुँदै गएको छ। 

नेपाल भाषाको यो गीतमा पैसा हुनेले पैसा दिनु, धान हुनेले धान दिन, चामल हुनेले चामल दिनु, यमरी हुनेले यमरी दिनु, केही नहुनेले संस्कृति संरक्षणका लागि मन दिनु भन्ने भाव हुन्छ। लोकलयमा परम्परागत योमरी माग्ने प्रचलन पछिल्ला पुस्ताले अनुसरण गर्न छाडेको संस्कृतिकर्मी सुमन श्रेष्ठ बताउँछन्।

त्यः सिं त्यः बकसिं त्यः
थाबले यागु यःमरी छग ती यः 
ब्यूम्ह ल्यासे मव्यूम्ह सितिकुती
न्यग ब्यूसा काय् बुई छग ब्यूसा म्ह्याय् बुई
तालापाता कुलिचां जुसें त्यः
यःमरी माकु उकी दुने चाकु
व्यूम्ह ल्यासे मव्यूम्ह बुरीबुरी

संस्कृतिकर्मी श्रेष्ठले मल्लकालीन समयमा नेपाल भाषा उच्च स्थानमा रहेकाले यमरी माग्ने गीत त्यही समयदेखि प्रचलनमा आएको हुनसक्ने बताए। यमरी माग्ने गीतमा नेवार समुदायमा हुने एकतर्फी प्रेमको झल्कोसमेत पाइने उनको भनाइ छ। 

यमरी पूर्णिमाको दिन यहाँका नेवार समुदायले समय सूचक चाड एवं दान पर्वको रूपमा यमरी पून्ही मनाउने गर्छन्। आजको दिनदेखि दिन लामो र रात छोटो हुँदै जाने भएकाले यो पर्वलाई समय सूचकका रूपमा पनि लिने गरिन्छ। धान्य पूर्णिमा अर्थात् यमरी पून्हीको अवसरमा दान गरे फलिफाप हुने विश्वास छ। 

मल्लकालदेखि यो पर्वमा कुनै पनि चीज दान गर्दा पूण्य प्राप्त हुने विश्वासले यमरी लिने र दिने परम्परा रहेको अर्का संस्कृतिकर्मी श्रीकुमार जोशी बताउँछन्। धान्य पूर्णिमासमेत भएकाले बिहानैदेखि विभिन्न शिवालयमा दर्शन गर्नेको भीड छ। यमरी चढाएर पूजा गर्नेहरूको शिवालयमा भीड लागेको हो।

यमरी पुन्हीका दिन गृहणीहरूले चामलको पिठो मुछेर रोटीको माथिल्लो भाग गजुर जस्तै चुच्चो बनाई तल्लो भागको गर्भमा चाकु, तिल, मास, गुँदपाक, खुवा राखी त्रिकोण आकारमा बनाइ पानीको बाफमा पकाउने गर्छन्। पूर्णिमाका दिन योमरीलाई धानका भकारीलगायतमा चढाउने गरिन्छ। 

यसो गर्दा धनसम्पत्ति र अन्न लाभ हुने जनविश्वास छ। परम्परा अनुसार यमरी पकाएको चार दिन, ६ दिन र १२ दिनसम्म धानको भकारीमा यमरी पूजा गर्ने र छोरी चेली तथा आफन्तलाई बोलाएर भोज खुवाउने प्रचलन छ। यमरीलाई कुवेर र गणेशका प्रतिकका रूपमा लिइन्छ। 

यमरीलाई धानका भकारीलगायत अन्नका भण्डारमा चढाउँदा धनसम्पत्ति र अन्न लाभ हुने जनविश्वास छ। यस पुन्हीमा नेवारी समुदायले पहिलो धान भित्र्याएको भकारीमा त्यसमध्येकै केही चामलको पिठोमा बनाइएको यमरीबाट देवता पूजा गर्ने चलन भएकाले धान्यपूर्णिमा पनि भन्ने गरिएको हो। 

यमरीलाई कुवेर र गणेशका प्रतिकका रूपमा समेत लिइन्छ। यमरी खानाले जाडो सहन सक्ने ऊर्जा र कफ नष्ट गर्ने शक्तिको विकास हुन्छ भन्ने मान्यता छ। यमरी पकाएको चार दिन, ६ दिन र १२ दिनसम्म धानको भकारीमा यमरी पूजा गर्ने र छोरी चेली तथा आफन्तलाई बोलाएर भोज खुवाउने प्रचलन छ। 

यमरीको किंवदन्ती 
किंवदन्ती अनुसार पाञ्चाल देश (हालको पनौती) मा सुचन्द्र नाम गरेका दानी र धर्मात्मा महर्जन बस्थे। उनका दम्पती  भगवान् विष्णुका परमभक्त थिए। उनीहरूको दयालु स्वभावको जाँच गर्न एकदिन धनपति कुवेर गरिब ब्राह्मणको भेषमा भिक्षा माग्न सुचन्द्रका घरमा पुगे। सुचन्द्रका श्रीमतीले ब्राहम्णरुपी कुवेरलाई श्रद्धापूर्वक आफूले तयार पारी राखेको यःमरी खुवाए। 

उनको सत्कार देखी प्रसन्न भई कुबेरले आफ्नो असली रूप देखाइ यमरीको गुण र धानको भकारीमा गणेश, कुबेर, लक्ष्मीको पूजा गरी यमरी चढाउने विधि बताएर गए। सोही अनुरूप सुचन्द्र दम्पतीले यमरी धानको भकारीमा चढाएर चार दिनपछि प्रसादको रूपमा बाँडेर खाएकाले उनीहरूको धनसम्पति वृद्धि भयो र यःमरी खाएका कारण शरीर समेत हृष्टपुष्ट हुन थाल्यो। 

त्यही बेलादेखि नेवार समुदायमा यमरी पूर्णिमाको संस्कृति विकास भएको किंवदन्ती छ। धनसम्पति वृद्धि र धनधान्य वृद्धि हुने विश्वासले नेवार समुदायमा यमरी पूर्णिमाका दिन सबैले यमरीसहित विभिन्न देवीदेवताको पूजा गरी दान गर्ने गर्दछन्। नेवार समुदायमा क्षमताअनुसार पैसा, धान, चामल र यमरी दान गर्ने प्रचलन छ।