‘एकपछि अर्को गर्दै अनेक परिवेशमा जेलिएका कारण अमेरिकामा बसेका नेपालीलाई स्वदेश फर्कन गाह्रो छ।’

‘हाम्रो शिक्षा क्षेत्र सन्तोषजनक छैन। अनियमितता, बेथिति, भ्रष्टाचार, दलीय राजनीति व्याप्त छ। यसले गर्दा कानूनले दिएका कुरा पनि लागू भएको स्थिति छैन। यसको थिति बसाल्न हरसम्भव प्रयास गरिरहेको छु।’

‘भारतबाट नेपाल आएको र नेपालबाट अमेरिका गएकोले मसँग अदरिङको ठूलो अनुभव छ। मेरो मनमा बारम्बार ‘मेरो घर कहाँ हो?’ भन्ने प्रश्न आउँछ। पहिचानको संकट मलाई जहिले पनि भइरह्यो।’

‘यहाँ हजारौँको संख्यामा अझै पनि मठमन्दिर, मूर्तिहरू छन् जुन अवलोकन गर्दा अलौकिक आनन्द लाग्छ। तर तिनै सम्पदा निजी संग्रहकर्ताको घरमा पुगेपछि त्यसको अर्थ र महत्त्व त्यति रहँदैन। अहिले यस्तै स्थिति छ ।’

रकेट उडाउँदा पनि अंग्रेजी विभागको मानिस आवश्यक पर्छ। वैज्ञानिकहरू नयाँ कुरा पत्ता लगाइरहेका हुन्छन्। त्यसबारे बाँकी संसारसँग ‘कम्युनिकेट’ गर्न पनि फरक विधाका मान्छे आवश्यक पर्छन्।

‘हामीलाई राज्यले ‘तिमीहरू जग्गा नकिन, हामी हदबन्दी छुट दिँदैनौँ’ भनेको भए हुन्थ्यो नि त। खोला होइन, नाला होइन, ऐलानी–पर्ती होइन, जंगल होइन, हामीले जमिनमै पैसा हालेका थियौँ। सरकारले हामीलाई फसाएकै हो।’

‘गिरीबन्धुको जग्गाले गर्दा म धेरै डिस्टर्ब भएको छु। मेरो आफ्नै काममा पनि बाधा पर्ने अवस्था आएको छ। मेरो इमेजमा धक्का पुगेको छ। यो स्थितिलाई हेर्दा मैले गलत गरेँछु भन्ने बोध भैरहेको छ।’

‘हिजोआज काठमाडौँमा पानी परिसकेपछि पनि यहाँको मौसम सफा हुन सकेको छैन। किन त? पानी परेपछि वाफबाट जुन कुहिरो बन्छ, त्यो वायु प्रदूषणका कारण लामो समयसम्म बसिरहँदा यस्तो भएको हो।’ 

अल्जेरियन मुक्तिवादी लडाकु लार्बे बेन म्हिदीलाई फ्रान्सेली ‘सेटलर’ले आतंकवादीको आरोपमा यातना दिँदा उनले भनेका थिए, ‘तिम्रा ट्यांक र विमान हामीलाई देऊ, हाम्रा बम र झोला तिमीलाई दिनेछौँ।’

गिरीबन्धुका मुख्य सञ्चालक छत्र गिरीको सबैतिर पहुँच छ। केपी ओली, शेरबहादुर देउवा, कोसँग राम्रो छैन? छत्रले शेरबहादुरलाई दाजु, आरजुलाई भाउजू भन्छन्। उनले प्रचण्डसँग खिचेको फोटो मलाई पठाएका थिए।

विज्ञान प्रविधिले कस्ता–कस्ता चमत्कार गरिसक्दा पनि पानी छुँदा, प्रेम गर्दा मारिने अवस्था अझै छ। यस्तो परिस्थितिमा समाजमा परिवर्तन आएको छ भनेर दंग पर्ने अवस्था उत्पीडित जाति, समुदायलाई छैन।

‘हाउभाउ हेरेर अपराधी थाहा पाउने एल्गोरिदम पनि छ। अल्पसंख्यक मानिसको डेटा कम भएका कारण एआर्ईले उनीहरूलाई अपराधी ठहर्‍याउने सम्भावना हुन्छ। अमेरिका वा युरोपमा पनि एल्गोरिदमले अल्पसंख्यकलाई भेदभाव गर्छ।’

‘खसको पनि राष्ट्रियता/पहिचान हुनुपर्छ, तर खसको मात्रै भएर भएन। लिम्बूको पनि हुनुपर्‍यो। धिमालको पनि हुनुपर्‍यो। मगर र तामाङहरूको पनि हुनुपर्‍यो। सबैको हुनुपर्‍यो।’

‘हदबन्दी छुट पाएका सयभन्दा बढी कम्पनीहरूले जग्गाको सट्टापट्टा र स्थानान्तरणका लागि भूमि व्यवस्था मन्त्रालयमा निवेदन दिएका छन् भन्ने सुनिएको छ। यसका परकम्पहरू आउनै बाँकी छन्।’

भर्खरै ताते ताते गर्न सुरु गरेको बच्चा र २५ वर्षको वयस्कलाई सँगै दौड प्रतियोगितामा दौडाउनु जायज र न्यायोचित हुन्छ?

‘म राजदूत भएर गएको दुई वर्षमा नेपाली श्रमिकको अकाल मृत्यु वा क्षतिपूर्ति, बीमा, पोस्टमार्टम आदि बारेमा सरोकार राखेर श्रम मन्त्रालय या विभाग कसैले पनि कुनै किसिमको निर्देशन दिएको थाहा छैन।’

‘काठ, ढुंगा, फलाम, छाना लगाउने लगायत परम्परागत पेसामा कालिगड थरअनुसार छुट्याइएका थिए। औपचारिक शिक्षामा पहुँच नहुँदासम्म सोही प्रणालीले कला, सीप हस्तान्तरण हुँदै आयो।’

‘ठूल्दाइ र भाइनाइके भनिएकाहरूको संरचना हेरफेर गर्ने हिसाबले एउटा अधिकारसम्पन्न आयोग बन्नुपर्छ। अनि सुधारको बाटोतिर कारागार जान्छ।’

‘मेरो अनुभव र ज्ञानले गर्दा उनीहरूले मलाई एनालग एस्ट्रोनटमा छनोट गरे होलान्। त्यहाँ कमाण्डरको भूमिका पनि दिए। मसँग चारजना ‘क्रु मेम्बर’ थिए। तालिमपछि अन्तरिक्षयात्रीबारे धेरै कुरा थाहा भयो।’

'नेपालको सन्दर्भमा तीन हजार मिटरमाथि हावापानी र जलमापन गर्ने स्टेसन एकदमै कम छन्। जलवायु परिवर्तनका कारण हिमालय क्षेत्र बढी प्रभावित छ। तर हामी त्यसलाई प्रमाणित गर्न सक्दैनौँ।'