हामीले चाहेको नयाँ संघीय व्यवस्थामा नेता शासक या राजा होइन, सेवक हुनुपर्थ्यो। कमजोर जनता बलियो बन्नुपर्थ्यो। सामूहिकता प्रधान हुनुपर्थ्यो। 

गुरु नानक काठमाडौँ आएको बखत बसेको ठाउँलाई अहिले पनि गुठी संस्थानले संरक्षण गरिरहेको छ। सोह्रखुट्टे नयाँ बजारनजिकै विष्णुमती नदीछेउमा उनी बसेको डाँडामा प्राचीन उदासीन श्री गुरु नानक मठ रहेको छ।

शतकौँदेखि मुठ्ठीभरका अभिजात वर्गको कब्जामा कैदी बन्न पुगेको ज्ञान एवं सूचनाको स्रोत र सत्तालाई विज्ञान प्रविधिको क्रान्तिले निम्न वर्गको पहुँचसम्म पुर्‍याइदिएको छ। 

आपत्कालीन उद्धारमा जस्तै प्राकृतिक प्रकोप पीडितको तत्कालीन गाँस, वास र कपासका लागि सरकारले गर्ने नीतिगत नेतृत्व मात्रै हो, कार्यस्थलमा फौजी संरचना नै खटिनु पर्छ।

साहित्य पढ्दा जन्मने आँसु, क्रोध र घृणाबाट पनि सौन्दर्यानुभूति हुन्छ। ओस्त्रोभ्स्कीको 'आग्नीदीक्षा' होस् वा मदनमणि दीक्षितको 'माधवी' वा भीष्म साहनीको 'तमस' पढ्दा होस् हाम्रा आँखा रसाउँछन्।

देशले स्थिरता र विकासको लय समाउनु त कता हो कता, अस्थिरता र असन्तुष्टिका बाछिटा देखिँदै छन्, कुनै राजनीतिक व्यवस्था विशेषलाई दोषी देखाएर जनता उद्वेलित पार्ने दुष्प्रयास हुँदैछ।

वार्षिक बजेटको ठूलो हिस्सा शिक्षा क्षेत्रमा लगानी भएको छ, तर त्यसले हासिल गरेको प्रगतिमा ध्यान दिइएको छैन। यसमा ध्यान दिन धेरै ढिला भइसकेको छ। बढ्दो बसाइँसराइले पहाडी बस्ती रित्तिन थालिसकेका छन्।

निर्मल निवासमा बस्ने ज्ञानेन्द्र शाह र सडकमा जुत्ता सिलाउने भाग्यप्रसाद नेपालीको संवैधानिक हैसियत बराबर छ। तर पाखण्डी समाज ज्ञानेन्द्रलाई आफ्नो शिरमा हात राख्ने हक दिन्छ, भाग्यलाई खुट्टा पुछाउँछ।

सन् २०५० भित्र विश्व अर्थतन्त्रलाई पूर्ण 'डिकार्बनाइज' गरी 'नेटजिरो'मा जान नसके अर्को सदीभित्र छैटौँ आम विलोपनजस्तो अत्यन्त दु:खदायी परिणाम भोग्नु पर्नेतर्फ वैज्ञानिकहरूले सचेत गराएका छन्।

“कुशासनले जनतामा असन्तुष्टि छ। तर असन्तुष्ट जनता असंगठित हिसाबले सडकमा आउँदा वा दुर्गा प्रसाईंले त्यो असन्तुष्टि भजाउने नेतृत्व गर्दा व्यवस्था धर्मराउँछ भन्ने लाग्दैन।”

जमिन ओगटेर त्यतिकै बर्षौंवर्ष बाँझो राखिनु हुँदैन। त्यसलाई अपराध मानिनुपर्छ। दीर्घकालसम्म जमिन  खालि राख्ने अधिकार कसैलाई हुनुहुँदैन।

निराश मान्छेले नै हो नायक खोज्ने। अराजकता कहिले दुर्गा प्रसाईंबाट त कहिले अनेकौँ नयाँ 'चमत्कारिक नायक'हरूबाट प्रकट हुन्छन्।

राष्ट्र परिस्थितिजन्य र कतिपय प्रायोजित संकटबाट गुज्रिरहेको छ। तथापि त्यसको निकास पश्चगमन, धार्मिक राजशाही र निरंकुशता हुन सक्दैन। विकल्प गणतन्त्रभित्रै खोजिनुपर्छ।

टुकीको बत्तीमा पढेर सन्दुक रुइत संसार हल्लाउने डाक्टर बने। उनलाई चाहिएन फ्लड लाइट! अझ महाभारत पढाइदिनुस् न तिनीहरूलाई, अर्जुनले धनुर्विद्यामा महारथ हासिल गर्न अँध्यारोमै तीर चलाउने अभ्यास गरेका थिए।

चित्तौडका कलीन राजवंशका घरानामा आफ्नो जन्म भएको दाबी गर्दै तत्कालीन राजा सुरेन्द्रबाट जंगबहादुरले राणा उपाधि लिन सफल भए। शुरूमा ‘कुँवर राणा’ लेखे पनि उनका सन्तानले राणा मात्र लेख्न थाले।

टिकटक छाड्नेहरू अब बिस्तारै यस्तै सुविधाका फेसबुक/इन्स्टाग्रामको रिल, स्न्यापच्याटको स्पोर्टलाइट र युट्युबको सर्ट आदिमा सर्नेछन्। अन्यत्र बसाइँ सरे पनि प्रयोगकर्ताले गर्ने भनेको पहिलेकै ‘काम’ हो।

नेपालमा धेरैजसो सुनाखरी या त खतरामा परेका छन् या त लोप हुने क्रममा छन्। यस्तो हुनुका मुख्य कारणहरू व्यापार, वासस्थानको नास, आगलागी, भौतिक संरचनाको निर्माण आदि हुन्।

बहुराष्ट्रिय कम्पनीद्वारा उत्पादित 'नेपाल आमाको जय' अंकित टी-सर्ट र फेटा गुथ्दै चर्का राष्ट्रवादका भजन गाइरहेछन् एकथरि मान्छे।

कुनै न कुनै रूपमा एक दिन काल अवश्य आउँछ र हामी सबैलाई टपक्कै टिपेर लैजान्छ। संसारका सबै मानिस एकजुट भएर लडे पनि मृत्युविरुद्धको युद्ध जित्ने सामर्थ्यको कल्पना गर्नु व्यर्थ छ।

मधेशमा यमपञ्चकको पहिलो दिन काग र दोस्रो दिन कुकुरको पूजा हुँदैन, तर लक्ष्मीपूजाको दिन कमसेकम एक जोर नयाँ लुगा लगाउनु पर्छ भन्ने मान्यता छ।